شخصیت این مرد بزرگ که امام امّت شد، شخصیتى است که [در] اسلام و قبل از اسلام و بعدها هم کسى مثل او نمى‏تواند سراغ کند. یک موجودى که امور متضاده را در خودش جمع کرده بود. کسى که جنگجوست اهل عبادت نمى‏شود. کسى که قوه بازو مى‏خواهد داشته باشد اهل زهد نمى‏تواند باشد.

کسى که شمشیر مى‏کشد، و اشخاصى را که منحرف‏اند درو مى‏کند، این نمى‏تواند عاطفه و اهل عاطفه، آن طور که این شخص داشت، باشد. این شخصیت بزرگ، امور متضاده را در خودش جمع کرده. در عین حالى که روزها روزه، و شب به عبادت مشغول، و گفته شده است که شبى هزار رکعت نماز مى‏خواند. و در عین حالى که غذاى او- آن طورى که در تاریخ ثبت شده است- از نان و سرکه، و فوقش زَیْت یا نمک، بیرون نبوده است. در عین حال قدرت بدنى، آن طور قدرت است که- آن طورى که در تاریخ هست- آن درى‏ را که از «خَیْبَر» ایشان کَنْده است و چندین ذِراع دور انداخته است، چهل نفر نمى‏توانستند بلندش کنند. در شمشیرزنى، شمشیرهاى او این طور بوده است که با یک ضربه از این طرف که مى‏زده دو نیم مى‏کرده است، از این طرف مى‏زده که دو نیم مى‏کرده. در صورتى که آنهایى که این ضربه را مى‏خوردند «خُودِ» آهنى داشتند، زره آهنى داشتند. و گاهى هم شاید، دو تا زره به تنشان مى‏کردند. آدمى که با نان و سرکه زندگى مى‏کرده، و بسیارى از روزها را روزه مى‏گرفته است، و افطار را با چند لقمه نان و نمک و یا نان و سرکه افطار مى‏کرده است، جمع کرده است ما بین آن زهد و این قوّت بازو، و این جمع بین دو تا امر متضاد است. آدمى که جنگجوست، به آن طور که جنگجویان بزرگ را، دلاوران بزرگ را، به هزیمت وامى‏دارد. و مى‏فرماید که اگر تمام عرب یک طرف باشند، به من هجوم کنند، من پشت نمى‏کنم. این آدم در عطوفت آن طور است که، وقتى که یک خلخال از پاى یک زن یهودى ربوده‏اند مى‏فرماید که مرگ براى انسان آسان است - قریب به این معنا- آدمى که در عرفان و علم ماوراى طبیعت، آن طور است که نهج البلاغه حکایت مى‏کند از مقام عرفانش. در عین حال شمشیر مى‏کشد، و کفّار و اخلالگران را از دم شمشیر مى‏گذراند. ما شیعه یک همچو اعجوبه معجزه‏آسا هستیم.

من مى‏گویم اگر چنانچه پیغمبر اسلام- صلى اللَّه علیه و آله و سلَّم- غیر از این یک موجود تربیت نکرده بود، کافى بود برایش؛ چنانچه پیغمبر اسلام مبعوث شده بود براى اینکه یک همچو موجودى را تحویل جامعه بدهد، این کافى بود. یک همچو موجودى که هیچ سراغ ندارد کسى، و بعدها هم سراغ ندارد کسى‏. (صحیفه امام، ج‏11، ص: 20 و 21)

***

 درباره شخصیت على بن ابی طالب، از حقیقت ناشناخته او صحبت کنیم، یا با شناخت محجوب و مهجور خود؟ اصلًا على- علیه السلام- یک بشر ملکى و دنیایى است که ملکیان از او سخن گویند یا یک موجود ملکوتى است که ملکوتیان او را اندازه‏گیرى کنند؟ اهل عرفان درباره او جز با سطح عرفانى خود و فلاسفه و الهیون جز با علوم محدوده خود با چه ابزارى مى‏خواهند به معرفى او بنشینند؟ تا چه حد او را شناخته‏اند تا ما مهجوران را آگاه کنند؟ دانشمندان و اهل فضیلت و عارفان و اهل فلسفه با همه فضایل و با همه دانش ارجمندشان آنچه از آن جلوه تام حق دریافت کرده‏اند، در حجاب وجود خود و در آینه محدود نفسانیت خویش است و مولا غیر از آن است. پس اولى‏ آن است که از این وادى بگذریم و بگوییم على بن ابی طالب فقط بنده خدا بود، و این بزرگترین شاخصه اوست که مى‏توان از آن یاد کرد، و پرورش یافته و تربیت‏شده پیامبر عظیم الشأن است، و این از بزرگترین افتخارات اوست، کدام شخصیت مى‏تواند ادعا کند که عبد اللَّه است و از همه عبودیتها بریده است، جز انبیاى عظام و اولیاى معظم که على- علیه السلام- آن عبد وارسته از غیر و پیوسته به دوست که حجب نور و ظلمت را دریده و به معدن عظمت رسیده است، در صف مقدم است. و کدام شخصیت است که مى‏تواند ادعا کند از خردسالى تا آخر عمر رسول اکرم در دامن و پناه و تحت تربیت وحى و حامل آن بوده است جز على بن ابی طالب که وحى و تربیت صاحب وحى در اعماق روح و جان او ریشه دوانده. پس او بحق عبد اللَّه است و پرورش‏یافته عبد اللَّه اعظم است.

و اما کتاب نهج البلاغه که نازله روح اوست براى تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیّت و در حجاب خود و خودخواهى خود، معجونى است براى شفا و مرهمى است براى دردهاى فردى و اجتماعى و مجموعه‏اى است داراى ابعادى به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانى از زمان صدور آن تا هر چه تاریخ به پیش رود و هر چه جامعه‏ها به وجود آید و دولتها و ملتها متحقق شوند و هر قدر متفکران و فیلسوفان و محققان بیایند و در آن غور کنند و غرق شوند. هان، فیلسوفان و حکمت‏اندوزان، بیایند و در جملات خطبه اول این کتاب الهى به تحقیق بنشینند و افکار بلندپایه خود را به کار گیرند و با کمک اصحاب معرفت و ارباب عرفان این یک جمله کوتاه را به تفسیر بپردازند و بخواهند بحق وجدان خود را براى درک واقعى آن ارضا کنند؛ به شرط آنکه بیاناتى که در این میدان تاخت و تاز شده است آنان را فریب ندهد و وجدان خود را بدون فهم درست بازى ندهند و نگویند و بگذرند، تا میدان دید فرزند وحى را دریافته و به قصور خود و دیگران اعتراف کنند. (صحیفه امام، ج‏14، ص: 347 و 348)

***

على- علیه السلام- در وقتى که رسول اکرم، به حسب روایت، فرمود که تو شهید خواهى شد، به فکر این بود که آیا با سلامت دین یا نه. سؤال مى‏کند که من هنگام شهادت دینم سالم است. مى‏فرماید که بله. آن چیزى که اولیاى خدا توجه به او داشتند سلامت در دین و سلامت نفس بود. (صحیفه امام، ج‏14، ص: 351)

***

این بزرگوار شخصیتى است که داراى ابعاد بسیار است و مظهر اسم جمع الهى است که داراى تمام اسماء و صفات است. تمام اسماء و صفات الهى در ظهور و در بروز در دنیا و درعالم، با واسطه رسول اکرم در این شخصیت ظهور کرده است. و ابعادى که از او مخفى است، بیشتر از آن ابعادى است که از او ظاهر است. همین ابعادى هم که دست بشر به آن رسیده است و مى‏رسد، در یک مردى، در یک شخصیتى جمع شده است، جهات متناقض، جهات متضاد. انسانى که در حال این که زاهد و بزرگترین زاهد است، جنگجو و بزرگترین جنگجوست در دفاع از اسلام. اینها در افراد عادى جمع نمى‏شود، آن که زاهد است، به حسب افراد عادى، جنگجو نیست، آن که جنگجوست زاهد نیست. در عین حالى که در معیشت آن طور زهد مى‏کردند و آن طور در خوراک و در آن طور چیزها به حد اقل قناعت مى‏کردند، قدرت بازو داشتند، آن قدرت بازو را، و این هم جزء امورى است که جمعش، جمع متضادین است. در عین حالى که داراى علوم متعدده و داراى علوم معنویه و روحانیه و سایر علوم اسلامى است، در عین حال مى‏بینیم که در هر رشته‏اى، مردمى که اهل آن رشته‏اند او را از خودشان مى‏دانند، پهلوان‏ها حضرت امیر را از خودشان مى‏دانند، فلاسفه حضرت امیر را از خودشان مى‏دانند، عرفا حضرت امیر را از خودشان مى‏دانند، فقها حضرت امیر را از خودشان مى‏دانند، هر قشرى که اهل یک رشته است، حضرت امیر را از خودش مى‏داند. و حضرت امیر از همه است، داراى همه اوصاف است و داراى همه کمالات. (صحیفه امام، ج‏19، ص: 63 و 64)

***

ما باید پیرو یک چنین انسان کاملى باشیم که در همه ابعاد متخصصین براى ایشان تواضع مى‏کنند. در هر بُعدى اگر کسى بخواهد مَثَل بزند، به ایشان مَثَل مى‏زند. در بُعد زهد و علم، و در بُعد رحمت به مستضعفین و مستمندان. و در بُعد جنگ و شجاعت، و خلاصه در همه ابعاد به ایشان مَثَل زده مى‏شود. و در حقیقت یک موجود هزار بُعدى است و ما باید تابع یک همچو فردى باشیم. هر چند که کسى نمى‏تواند حتى یک هزارم هم شبیه ایشان باشد لکن به آن اندازه‏اى که مى‏توانیم باید از ایشان تبعیت کنیم؛ از تعهدى که به اسلام داشت و از اینکه همه چیزش را براى اسلام داد. (صحیفه امام، ج‏17، ص: 419)