بستر نخست شکل‌گیری شورای انقلاب و انتخاب اعضای آن به دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی در مسیر مبارزات امام خمینی، به‌ویژه دو ساله‌ پایانی عمر رژیم سلطنتی برمی‌گردد. امام خمینی پیش از هجرت به پاریس، در سال ۱۳۵۶ و نیمه اول ۱۳۵۷ با چند پیام و مصاحبه (صحیفه امام، ج ۳، ص ۳۶۶، ۳۵۳، ۳۵۹، ۴۶۶ و...) انقلاب اسلامی و دورنمای آن را تشریح و ایده تشکیل حکومت اسلامی با اتکا به آرای مردم را بیان کرد.

در همین پیام‌ها و مصاحبه‌ها بود که به ویژگی‌های روحانیون، رجال سیاسی و روشنفکری که می‌توانند در هدایت امور انقلاب همراه باشند و به آنها اتکا کرد، اشاره نمود.

بدین ترتیب با ورود امام خمینی به پاریس و گسترش دامنه قیام سراسری در ایران، ایشان در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های گوناگون از برنامه‌های آتی خویش سخن گفت و هم‌زمان در تماس و یا نامه‌نگاری با شخصیت‌های مطمئن از آنان خواست تا فهرستی از افراد دارای صلاحیت‌های لازم برای پذیرش مسئولیت‌هایی که ایشان در مراحل قبل از پیروزی و بعد از آن در نظر داشت را تهیه و ارسال نمایند. تشکیل شورای انقلاب نیز در همین راستا انجام گرفت و پس از گذشت مدتی از فعالیت غیرعلنی شورای انقلاب، امام‌خمینی در ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ تشکیل آن را به اطلاع مردم رساند. (صحیفه امام، ج ۵، ص ۴۲۶ ـ ۴۲۸)

به لحاظ کمی و کیفی، اعضای شورای انقلاب از آغاز تا پایان دست‌خوش تغییرات بسیاری شد که در فضای ملتهب سیاسی آن زمان طبیعی بود. پس از تشکیل هسته اولیه شورای انقلاب، یعنی مطهری، بهشتی، هاشمی رفسنجانی، شهید باهنر و موسوی اردبیلی، نخستین کسی که با معرفی این گروه و تأیید امام‌خمینی به عضویت شورا درآمد، محمدرضا مهدوی‌کنی بود.

با اعلام نظر این شش نفر و تأیید امام‌خمینی، به‌تدریج افراد دیگر به عضویت شورا انتخاب شدند. سید محمود طالقانی، مهدی بازرگان، سید علی خامنه‌ای، یدالله سحابی، سید احمد صدر حاج‌سیدجوادی، عزت‌الله سحابی، مصطفی کتیرایی، علی‌اصغر مسعودی، عباس شیبانی  و ولی‌الله قرنی پیش از بازگشت امام خمینی و تشکیل دولت موقت عضو شورای انقلاب شدند.

ابراهیم یزدی پس از بازگشت به ایران به این جمع افزوده شد. پس از تشکیل دولت و خروج ابراهیم یزدی، یدالله سحابی، سید احمد صدرحاج‌سیدجوادی و مصطفی کتیرایی، وزرای دولت از شورا، سید ابوالحسن بنی‌صدر، صادق قطب‌زاده، میرحسین موسوی، حبیب‌الله پیمان  و احمد جلالی عضو شورا شدند.پس از استعفای بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت در آبان ۱۳۵۸ و انحلال دولت و انتقال اداره کشور به شورای انقلاب، بازرگان به دستور امام خمینی (همان، ج ۱۰، ص ۵۰۰) به شورای انقلاب بازگشت.

همچنین علی‌اکبر معین‌فر و حسن حبیبی به شورا دعوت شدند. درباره عضویت رضا صدراختلاف نظر وجود دارد. برخی منابع نیز به عضویت حسینعلی منتظری در شورای انقلاب و اصرار امام خمینی برای این عضویت اشاره کرده‌اند. (سند تازه منتشر شده از طرف موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی) همچنین امام خمینی بر عضویت آقای داریوش فروهر نیز سفارش می‌کند (همان؛ و خاطرات عزت‌الله سحابی).

از مجموع منابع برداشت می‌شود در کل، اعضای شورای انقلاب بین ۲۷ نفر بودند. پیش از عضویت طالقانی ریاست شورا با مطهری، و دبیری شورا بر عهده کتیرایی بوده است. با آمدن طالقانی، ایشان رئیس شورا و بهشتی نایب‌رئیس شورا می‌شوند. پس‌از درگذشت طالقانی و استعفای دولت موقت، در حالی‌که مطهری و قرنی از اعضای شورای انقلاب نیز به شهادت رسیده بودند، بهشتی رئیس شورای انقلاب شد.

پس از انتخاب بنی‌صدر به ریاست‌جمهوری، به دلیل تمرکز مسئولیت‌ها ریاست شورا نیز به وی واگذار گردید. یادآوری این نکته نیز بایسته است که همه ۲۷ نفر به‌صورت همیشگی و همزمان در شورای انقلاب حضور نداشتند، بلکه کسانی با گرفتن مسئولیت‌های دیگر می‌رفتند و یا پس از استعفا از مسئولیت، دوباره به شورا باز می‌گشتند، مثل مهندس بازرگان که با پذیرش نخست‌وزیری رفتند و بعد برگشتند.

مهندس مهدی بازرگان درباره ترکیب شورای انقلاب در خاطرات خود می‌گوید: ترکیب شورای انقلاب چهار بار عوض شد؛ ولی همیشه اکثریت آن از معممین بودند.تا به امروز، از جمع ۲۷ نفره‌ شورای انقلاب ۲۲ نفر به دیار باقی شتافته‌اند و تنها ۵ عضو در قید حیات هستند و یک نفر در حوادث قتل‌های زنجیره‌ای کشته شده است. مشهورترین بازماندگان شورای انقلاب، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای و مهندس میرحسین موسوی هستند. همچنین حبیب‌الله پیمان، مهندس احمد جلالی و رضا صدر نیز زنده می‌باشند.اعضایی که در قید حیات هستند.

۱. سید علی خامنه‌ای

یکی از خوش‌اقبال‌ترین و خوش‌سرنوشت‌ترین اعضای شورای انقلاب، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر کنونی نظام جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. ازجمله افرادی که پیش از بازگشت امام‌خمینی و تشکیل دولت موقت، با پیشنهاد هاشمی رفسنجانی و پذیرش دیگر اعضا و تأیید امام خمینی عضو هیئت ۵ نفره تعیین‌کننده اعضای پیشنهادی شورای انقلاب شد.

سید علی خامنه‌ای تنها عضو شورای انقلاب است که سرنوشتی متفاوت پیدا کرد و بر کرسی رهبری جمهوری اسلامی نشست. ایشان در آستانه پیروزی انقلاب که شورای انقلاب در جایگاه قوه مقننه بود، رئیس کمیسیون امور امنیتی، نظامی و اطلاعاتی شد. آیت‌الله خامنه‌ای سمت‌هایی چون معاونت وزارت دفاع در دولت موقت، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در دوره اول، نمایندگی در مجلس خبرگان رهبری در دوره اول، عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی، امام‌ جمعه تهران و ریاست‌جمهوری در دوران جنگ را بر عهده داشتند.

انتخاب ایشان در جایگاه رهبری نظام جمهوری اسلامی، بعداز رحلت امام خمینی، از نقاط عطف زندگی آیت‌الله خامنه‌ای است که او را از بین دیگر اعضای نخستین نهاد انقلابی، یعنی شورای انقلاب، برجسته و نمایان می‌کند.

۲. میرحسین موسوی

مهندس میرحسین موسوی ازجمله کسانی بود که بعداز پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت به جمع شورای انقلاب پیوست. ایشان در آن زمان از اعضای حزب جمهوری اسلامی و مسئول روزنامه جمهوری اسلامی بود که به‌عنوان نماینده بخش روزنامه‌نگاران از طرف حزب جمهوری اسلامی به شورای انقلاب پیشنهاد شد. یعنی درست پس‌از ترور شهید مطهری به عضویت شورای انقلاب انتخاب شد.

او در دولت شهید رجائی و باهنر وزیر امور خارجه، و در دوره ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای که همزمان با دوره ۸ ساله جنگ بود؛ نخست‌وزیری دولت را بر عهده داشت. در دوران نخست‌وزیری‌اش باوجود مخالفت رئیس‌جمهور و بخشی از مجلس با او، با کمک و پشتیبانی امام خمینی در مسند نخست‌وزیری باقی ماند. میرحسین موسوی پس رحلت امام خمینی و تغییر قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ عنوان آخرین نخست‌وزیر ایران را کسب کرد.

بعداز این به حاشیه رفت و عملاً از سیاست و کارهای دولتی فاصله گرفت و اموری چون ریاست فرهنگستان هنر را پذیرفت. تااین‌که تغییر اوضاع سیاسی کشور در سال ۱۳۸۸، و پشتیبانی نیروهای موسوم به اصلاح‌طلب او را به عرصه سیاست بازگرداند. چراکه به گفته خودش فکر کرد انقلاب به خطر افتاده است؛ اما وضعیت سیاسی و رقابت انتخاباتی با احمدی نژاد به‌گونه‌ای پیش رفت که جامعه متشنج شد و این سرآغاز مسیری بود که او و همسرش را تا امروز به حصر خانگی برد.

۳. احمد جلالی

یکی دیگر از اعضای جوان شورای انقلاب که هنوز در قید حیات است، دکتر احمد جلالی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی است. وی در آن سال‌ها از چهره‌های دانشگاهی و غیرسیاسی شورای انقلاب، و حضورش در این شورا بیشتر برای نقش‌آفرینی جوانان دانشگاهی بود. به پیشنهاد قطب‌زاده و به‌عنوان یک شخصیت مذهبی و فعال در جریان انقلاب در شورای انقلاب پذیرفته شد. 

جلالی بعداز ترور شهید مطهری و با تعیین دولت موقت و خارج‌ شدن وزرا از شورای انقلاب، به‌عنوان عضو جدید جایگزین شد. همچنین با استعفای دولت موقت و بازگشت برخی از آنها به شورای انقلاب، جلالی خارج و مسئولیت اجرائی گرفت.

او مدیر طرح و برنامه صداوسیما شد و از برنامه‌های مطرح اوایل انقلاب، برنامه قرآن در صحنه با آیت‌الله سید محمود طالقانی بود که با مجری‌گری او پخش می‌شد و مخاطبان زیادی داشت. جلالی در دو نوبت در سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۵، و ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد یونسکو بود. هم‌اکنون نیز عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی است.

۴. رضا صدر

رضا صدر از اعضای برجسته نهضت آزادی بود که به علم فقه خوب مسلط است. مدتی کوتاه در شورای انقلاب حضور داشت. او با تشکیل دولت موقت وزیر بازرگانی بازرگان بود که بعداز استعفای دولت موقت، به همراه آقایان کتیرایی، معین‌فر و به دستور امام خمینی وارد شورای انقلاب شدند. البته درباره عضویت رضا صدر و مصطفی کتیرایی در شورا اختلاف نظر هم وجود دارد. رضا صدر اکنون در آمریکا زندگی می‌کند.

۵. حبیب‌الله پیمان

دکتر پیمان ازجمله افرادی است که بعداز تعیین دولت موقت و خارج‌ شدن وزرا از شورای انقلاب، و ترور شهید مطهری و با پیشنهاد عزت‌الله سحابی به عضویت شورای انقلاب انتخاب شد. پیمان از سیاسیون و مبارزان پیش از انقلاب، دبیرکل جنبش مسلمانان مبارز بود که مدتی نشریه امت را منتشر می‌کرد. نهضت خداپرستان سوسیالیست و همراهی با محمد نخشب و حسین راضی، عضویت در حزب مردم ایران و همگامی در نهضت ملی به رهبری محمد مصدق، برجسته‌ترین مقاطع شروع زندگی سیاسی پیمان است.

روندی که منتهی به بازداشت وی پس از کودتای ۲۸ مرداد شد. او در دهه‌های اخیر در کنار نیروهای ملی‌مذهبی به فعالیت پرداخته است.حبیب‌الله پیمان سرانجامی جز ایستادن در صف منتقدان نظام نداشت. پیمان سال ۱۳۷۶ تلاش کرد در مقام نامزد ریاست‌جمهوری به عرصه سیاست به‌طورجدی ورود کند که شورای نگهبان او را رد صلاحیت کرد. حبیب‌الله پیمان همواره تلاش کرده است صدای دانشجویان معترض باشد. سال ۱۳۷۹ به همراه دیگر نیروهای ملی مذهبی بازداشت و ماه‌ها در انفرادی بود. همچنین سال ۱۳۸۸ در تظاهرات معترضان به نتیجه انتخابات مورد ضرب و شتم نیروهای امنیتی قرار گرفت.

حبیب‌الله پیمان در حال حاضر فعال سیاسی چپ‌گرای مذهبی و سوسیالیست ایرانی است. عضو کمیته رهبری «شورای فعالان ملی مذهبی» و از اعضای مؤسس و دبیرکل «جنبش مسلمانان مبارز» به‌حساب می‌آید.

منبع: پرتال امام خمینی(س)/محمد رجائی نژاد